प्रकल्प यशस्वी होण्यासाठी योग्य खरेदी प्रक्रिया – श्री. आर. रामना यांचे मार्गदर्शन

पायाभूत सुविधा उभारणीच्या (रस्ते, पूल, जलवाहिन्या, सार्वजनिक वाहतूक इ.) जगात खरेदी प्रक्रिया (Procurement Process) ही फक्त एक कागदी कारवाई नसते, तर ती संपूर्ण प्रकल्पाच्या यशाचा पाया असते. श्री. आर. रामना, डायरेक्टर ( नियोजन) मुंबई मेट्रो आणि शहरी वाहतूक आणि पायाभूत सुविधा क्षेत्रात ३५ वर्षांचा अनुभव असलेले ज्येष्ठ तज्ज्ञ, यांनी यशदा येथे झालेल्या सत्रात खरेदी प्रक्रियेचे महत्त्व, त्यातील टप्पे, येणारी आव्हाने आणि त्यावरचे उपाय याबाबत सविस्तर माहिती दिली.

त्यांच्या म्हणण्यानुसार, प्रकल्पाची सुरुवात जिथे होते, तिथेच यशाची बीजे पेरली जातात. चुकीचा ठेकेदार निवडला, करारात किंवा निविदा कागदपत्रात आवश्यक अटी टाकल्या नाहीत, तर उशीर, जास्त खर्च, आणि निकृष्ट दर्जा यासारखे प्रश्न निर्माण होतात.

१. खरेदीचे प्रकार आणि पद्धती

श्री. रामना यांनी खरेदी प्रक्रियेतील वेगवेगळे प्रकार समजावून सांगितले:

पूर्ण सरकारी निधीतले प्रकल्प – संपूर्ण खर्च सरकारकडून केला जातो. यात राष्ट्रीय तसेच आंतरराष्ट्रीय निधीचा (जसे वर्ल्ड बँक, एडीबी) वापर होऊ शकतो. सार्वजनिक-खाजगी भागीदारी (PPP) – सरकार आणि खाजगी क्षेत्र मिळून प्रकल्प राबवतात. यात BOT, हप्त्याने पेमेंट किंवा अन्यूइटी मॉडेल्स वापरले जातात. खाजगी प्रकल्प – पूर्णपणे खाजगी कंपन्यांनी स्वतःच्या पैशातून केलेले प्रकल्प.

२. PPP आणि सार्वजनिक प्रकल्पांची प्रक्रिया

PPP प्रकल्पांमध्ये खालील टप्पे असतात:

पूर्व-पात्रता तपासणी (Pre-qualification – गरजेनुसार) निविदा मागवणे (RFP) पॅकेजेसनुसार बोली प्रक्रिया बोली मूल्यांकन आणि पुरस्कार (LoA) सवलत करार (Concession Agreement) आर्थिक बंदी (Financial Closure) कामाची अंमलबजावणी आणि मधल्या टप्प्यांचे पेमेंट प्रकल्प पूर्ण झाल्यावर ऑपरेशन व देखभाल

पूर्ण निधीच्या सार्वजनिक प्रकल्पांमध्ये करार प्रकार वेगवेगळे असतात – सल्लागार सेवा, बांधकाम, यंत्रसामग्री पुरवठा, O&M सेवा, मनुष्यबळ पुरवठा इत्यादी.

३. निविदा कागदपत्रांमध्ये असावयाच्या आवश्यक गोष्टी

अनेकदा निविदा कागदपत्रांमध्ये काही महत्त्वाच्या गोष्टी टाकल्या जात नाहीत. उदा. साइट स्वच्छता, लँडस्केपिंग, कचरा व्यवस्थापन. यामुळे नंतर अडचणी निर्माण होतात.

त्यामुळे कागदपत्रांमध्ये हे मुद्दे असणे आवश्यक आहे:

कामाचे स्वरूप – काय काम करायचे, त्याची व्याप्ती वेळापत्रक व पेमेंट अटी – कोणत्या टप्प्यावर किती पेमेंट मिळेल सुरक्षा, आरोग्य व पर्यावरण नियम (SHE) – अपघात टाळण्यासाठी उपाय, सुरक्षितता पुस्तिका तांत्रिक व आर्थिक पात्रता – ठेकेदाराकडे आवश्यक साधनसंपत्ती आणि पैसा आहे का नियोक्त्याच्या जबाबदाऱ्या – जमीन उपलब्ध करणे, परवानग्या मिळवणे गुणवत्ता नियंत्रण – मानके कोणती पाळायची, गुणवत्ता तपासणी पद्धती

४. करार आणि बोली प्रक्रिया

बोली प्रक्रियेतील टप्पे:

निविदा जाहीर करणे (NIT) पूर्व-बोली बैठक (Pre-bid meeting) आवश्यक असल्यास सुधारणा (Corrigenda/Addenda) बोली सादर करणे बोली मूल्यांकन (तांत्रिक + आर्थिक) वाटाघाटी करून करार अंतिम करणे करार करणे आणि काम सुरू करणे

पूर्व-पात्रता (PQ) केल्याने केवळ सक्षम बोलीदार सहभागी होतात, पण स्पर्धा कमी होण्याची शक्यता असते.

५. आरोग्य, सुरक्षा आणि पर्यावरण (SHE) प्राधान्य

श्री. रामना यांनी सांगितले की, कामादरम्यान अपघात टाळण्यासाठी आणि पर्यावरणाचे रक्षण करण्यासाठी स्पष्ट नियम असावेत.

सर्व कामगारांसाठी सुरक्षा पुस्तिका कायद्यांचे पालन कचरा व्यवस्थापन योजना पर्यावरण परवानग्या

अलीकडील न्यायालयीन निर्णयांनुसार, कामगार कामावर येताना झालेल्या अपघातांची जबाबदारीही नियोक्त्यावर असू शकते, त्यामुळे करारात हे स्पष्टपणे लिहिलेले असावे.

६. खरेदी प्रक्रियेत येणारी आव्हाने

पात्रता अटी जास्त कडक ठेवल्यास कमी बोलीदार मिळणे ठेकेदाराची आर्थिक क्षमता आणि साधनसंपत्ती तपासणे संयुक्त भागीदारी प्रकल्पात सर्व भागीदार खरंच प्रकल्पासाठी कटिबद्ध आहेत का हे तपासणे वाद सोडवण्यासाठी स्पष्ट प्रक्रिया बांधकामादरम्यान वाद त्वरित मिटवणे

७. श्री. रामना यांचा शेवटचा संदेश

“खरेदी प्रक्रिया ही फक्त वस्तू किंवा सेवा घेण्याची पद्धत नाही. ती प्रकल्पाचा पाया आहे. पाया मजबूत असेल, तर संपूर्ण प्रकल्प सुरक्षित आणि यशस्वी होतो,” असे श्री. रामना यांनी सांगितले. त्यांनी सर्वांना सल्ला दिला की, दस्तऐवज स्पष्ट ठेवा, प्रक्रिया पारदर्शक ठेवा आणि सतर्क राहा – हाच यशाचा मंत्र आहे.